1          Aspekty dodatkowe dotyczące doboru środków redukcji ryzyka związanego z oświetleniem elektrycznym

1.1      Wstęp

Podczas dokonania kontroli wstępnej, okresowej, czy specjalnej w niektórych punktach list kontrolnych może zostać stwierdzone występowanie ryzyka średniego lub dużego. W przypadku wystąpienia ryzyka dużego należy niezwłocznie podjąć działania ograniczające to ryzyko do małego. Natomiast w przypadku wystąpienia ryzyka średniego zaleca się podjąć działania ograniczające to ryzyko do małego. Rodzaj i zakres podjętych działań ograniczających ryzyko zależy od przyczyny występowania tego ryzyka. Metoda działań mająca na celu ograniczenie ryzyko do małego dla poszczególnych niezgodności stwierdzonych w liście kontrolnej przedstawiona została w poniższej liście.

Jeśli producent nie wyposażył maszyny w oprawę oświetlenia miejscowego może to oznaczać, że uważał iż oświetlenie ogólne hali, w której maszyna będzie zamontowana wystarczy, lub że w ogóle nie uwzględniał tego aspektu. Jednak oświetlenie maszyny, a zwłaszcza jej stref, na których wykonuje się pracę wzrokową musi być wystarczające do bezpiecznego wykonywania wszystkich czynności pracy. Jednoznacznym tego wskaźnikiem jest spełnienie odpowiednich wymagań normatywnych. Oznacza to, że minimalne wartości określone w normie PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach muszą przyjąć poniżej wymienione parametry oświetlenia elektrycznego:

-           eksploatacyjne natężenie oświetlenia

-           równomierność oświetlenia

-           występowanie olśnienia bezpośredniego

-           występowanie olśnienia odbiciowego

-           migotanie i tętnienie światła

-           efekt stroboskopowy

-          wskaźnik oddawania barw.

W związku z tym, w przypadku wykonania doświetlenia maszyny za pomocą samodzielnie wybranej oprawy oświetlenia miejscowego, oświetlenie obszarów zadania na maszynie musi w ciągu całego okresu eksploatacji oświetlenia spełniać wymagania normatywne dla ww. parametrów.

1.2      Wskazówki dotyczące prawidłowego umiejscowienia oprawy oświetlenia miejscowego

Typowe zadania wzrokowe wykonywane podczas obsługi maszyn to:

-          ustawienie i mocowanie obrabianego materiału,

-          obserwacja procesu obróbki,

-          nastawianie oraz sprawdzanie wartości na skalach i wskaźnikach.

Każde z wymienionych zadań wzrokowych wymaga innych warunków oświetleniowych. W niektórych warunkach idealne jest silne światło punktowe, w innych najlepsze jest równomierne oświetlenie o dużej powierzchni i o średnim poziomie natężenia oświetlenia. Pewne zadania wzrokowe wymagają, aby korpus oprawy był na stałe zamocowany, inne - aby oprawa była regulowana (w jednym, dwóch lub trzech miejscach). Jednak prawie zawsze jest konieczna możliwość regulacji pochylenia części oprawy ze źródłem światła. Oddzielną kwestią jest problem ograniczenia olśnienia, wyeliminowania efektu stroboskopowego, izolacji termicznej opraw (szczególnie ze źródłem żarowym lub halogenowym), ochrony przed dotknięciem części pod napięciem i przedostawaniem się ciał stałych, albo wody (kod IP) oraz stopień zabezpieczenia pracownika przed porażeniem prądem elektrycznym (klasa ochronności).

Rys. 5.1. Prawidłowe doświetlenie frezarki

Generalnie można przyjąć, że w przypadku doświetlenia stanowisk pracy np. frezarkami lub wiertarkami prawidłowe oświetlenie można uzyskać poprzez zastosowanie właściwej oprawy oświetleniowej - w tym wypadku o wąskim rozsyle światłości. Prawidłowe jej zamontowanie zapewni zarówno dobre oświetlenie miejsca pracy wzrokowej jak i ograniczenie olśnienia nawet w przypadku braku elementów konstrukcyjnych ograniczających olśnienie (rys. 5.1). 

       Natomiast w przypadku doświetlenia stanowisk z tokarkami należy zastosować oprawy wydłużone, o dużej powierzchni świecącej, a nie o wąskim rozsyle strumienia (rys. 5.2).

Rys. 5.2. Prawidłowe oświetlenie tokarki

Na poniższych fotografiach przedstawiono przykłady prawidłowego i niepoprawnego oświetlenia wiertarki, szlifierki, automatu tokarskiego, tokarki, frezarki itp. maszyn.

a)                                                        b)

Fot. 1. Oświetlenie wiertarki

a) prawidłowe z jednej (lewej) strony bez olśnienia, 

b) nieprawidłowe - listwą z nieosłoniętymi świetlówkami powodującymi olśnienie.

Fot. 2. Oświetlenie szlifierki z lewej strony, staranne ustawienie oprawy zabezpiecza przed nadmiernym zabrudzeniem i olśnieniem pracowników

Fot. 3. Oświetlenie szlifierki z prawej strony, oprawa jest wyeksponowana na zbyt duże zanieczyszczenia oraz powoduje występowanie olśnienia u pracowników

Fot. 4. Oświetlenie tokarki oprawą o dużej powierzchni świecącej z zamontowaną szybą zabezpieczającą źródło światła przed zabrudzeniem

Fot. 5. Oświetlenie tokarki oprawą o wąskiej wiązce promieniowania, której ustawienie nie oświetla całego obszaru zadania (czasami nie może być zmienione jej położenie)

                                    a)                                                     b)

Fot. 6. Oświetlenie frezarki za pomocą oprawy oświetlenia miejscowego ze świetlówką kołową i żarówką halogenową:

a)    z włączoną tylko świetlówką kołową

b)    z włączoną świetlówką kołową i żarówką halogenową, widoczne doświetlenie przedmiotu obrabianego

1.3      Przykładowe rodzaje opraw oświetlenia miejscowego przeznaczonych do oświetlania maszyn

Na podstawie obserwacji sposobów realizacji oświetlenia miejscowego maszyn można stwierdzić, że najczęściej stosowane są oprawy z halogenowymi źródłami światła. Oprawy te są wyposażone w różnego rodzaju układy optyczne. Przeważa konstrukcja złożona z odbłyśnika (o różnym kształcie i różnej fakturze) oraz klosza przezroczystego bądź, rzadziej, z elementami rozpraszającymi lub skupiającymi. Najbardziej niebezpiecznymi dla pracownika są spotykane jeszcze oprawy oświetlenia miejscowego ze źródłem halogenowym bez filtru ograniczającego promieniowanie nadfioletowe.

Na rysunku 5.3 jest przedstawiona przykładowa halogenowa oprawa wyposażona w aluminiowy, wysoko polerowany, paraboliczny raster, który w znacznym stopniu ogranicza olśnienie. Obudowa wykonana jest z aluminium, z osłoną termiczną, w stopniach ochrony IP: 20, 54 i 65. Oprawę tę, w zależności od konstrukcji (różne rodzaje uchwytów montażowych) można zamontować w dowolnym miejscu na maszynie.

Rys 5.3. Rastrowa oprawa halogenowa do doświetlania maszyn

Inny sposób montowania oprawy pokazany jest na rysunku 4. Oprawa ta wyposażona jest w przyssawkę, za pomocą której można ją przymontować do dowolnej, płaskiej części maszyny. Długi, elastyczny uchwyt umożliwia doświetlenie praktycznie dowolnego obszaru maszyny. Ponadto zastosowano w niej metalową nakładkę na żarówkę halogenową, dzięki której żarnik - element o największej wartości luminancji - jest całkowicie osłonięty. Powoduje to ograniczane olśnienie od źródła halogenowego oraz poprawę równomierności oświetlonej powierzchni. Oprawa ta jest oferowana z żarówkami halogenowymi o mocach: 20, 50 i 75 W, ma wąski i głęboki rozsył strumienia świetlnego oraz stopień ochrony IP 54.

Rys 5.4.  Halogenowa oprawa do oświetlania maszyn

Coraz bardzie popularnymi stają się oprawy oświetlenia miejscowego ze źródłami LEDowymi. Ich podstawowymi zaletami są duża trwałość, energooszczędność oraz ukierunkowany strumień świetlny. Ich konstrukcje umożliwią łatwy montaż tych opraw na maszynach. Przykładowe typy opraw z LEDami przedstawiono na rysunku 5.

Rys 5.5. Przykładowe typy opraw oświetlenia miejscowego przeznaczone do doświetlania maszyn

Inną grupą opraw oświetlenia miejscowego są oprawy o dużej powierzchni świecącej, w których jako źródło światła zastosowano świetlówki kompaktowe. Przykład takiej oprawy przedstawiony jest na rys. 6. Można w niej zastosować dwie lub trzy świetlówki kompaktowe o mocy 6, 11, 15, lub 2 x 18 W. Stopień ochrony - IP 54. Dzięki długiemu uchwytowi złożonemu z dwóch ramion i trzech przegubów oprawę tę można ukierunkować na doświetlenie dowolnego obszaru maszyny.

Rys. 5.6. Przykład zastosowania oprawy o dużej powierzchni świecącej do doświetlenia szlifierki